فضاهای اختصاص یافته به نمایش یکی از مهمترین فضاهای عمومی در شهرهای یونان
باستان بود. این بناها هم کارکرد آیینی داشته و هم اجتماعی در مورد نمایش
نظریه هایی متفاوت وجود دارد. ولی عقیده ی کلی بر این است که به وجود آمدنش
جنبه ای مذهبی داشته و آن مربوط می شود به خواندن آوازهای دسته جمعی در
مراسم مذهبی. نمایش در یونان باستان، عبادت محسوب می شد، منتها عبادت
خدایانی که طالب به کار افتادن عقل بشر بودند و نه صرفاً تکرار اعمال عبادی
سنتی، از اینها مهمتر نمایش وسیله ای بوده است برای ایجاد وحدت میان مردم
شهر، عاملی برای وفاداری آنان به نهادهای جدیدی جامعه ی دولت شهری.

از تئاترهای یونان می توان نام دو تئاتر افسوس (Ephesos) و اپیداؤروس
(Epidauros) را بر شمرد که هر یک گنجایش 20 هزار نفر تماشاگر را داشتند.
البته آمفی تئاتر دلفی (Delphi) نیز با گنجایش 5 هزار نفر پر آوازه بوده
است. عناصر و فرم معماری تئاترهای یونان باستان عمدتاً ثابت بود، و متناسب
با موقعیت قرارگیری آن در محل معماری آن خود را با سایت هماهنگ می نمود. در
میان تئاتر های یونان باستان اپیداؤروس به طراحی پولوکلیتوس (polykleitos)
بیش از سایر تئاترها از گزند ایام مصون مانده است.

معماران و باستان شناسان معروف جهان به اتفاق تئاتر اپیداؤروس را زیباترین
و متناسب ترین بنایی می دانند که برای این منظور در یونان ساخته شده است.
آن چه که این تئاتر را نسبت به سایر تئاترهای یونانی بارز می کند، می توان
چنین بر شمرد: این بنا در دامنه ی کوه و با سنگ چندان بزرگ ساخته شده که
گنجایش پذیرش 14 تا 20 هزار تماشاگر را داشته است. تاریخ بنای این تئاتر به
اواسط قرن چهارم پیش از میلاد می رسد. قطر دایره ی صحنه ی نمایش آن 3/20
متر است و در مرکز آن قطعه سنگی قرار گرفته که در واقع نمایان گر قبله ی
بازیگران به هنگام انجام آیین قربانی و نیز تشریفات مذهبی بوده است.
تماشاگران پیرامون این دایره که به صورت پلکانی رفیع ساخته شده بود جای می
گرفتند. برای آشنایی بیش تر با این تئاتر سایر ویژگی های آن را بر می
شماریم. در تئاتر اپیداؤروس 55 ردیف پله ی سنگی ساخته شده است که به دو بخش
افقی تقسیم می شوند. در بخش پایینی 12 و در بالایی 22 ردیف پله بنا شده
است. در حد فاصل این دو بخش نیز راهرویی نسبتاً پهن ساخته شده که رفت و آمد
تماشاگران به درون تالار نمایش را آسان می کرده است. ارتفاع سکوهای بخش
پایین 10 سانتی متر کوتاه تر از سکوهای قسمت بالایی گرفته شده است تا بدین
ترتیب تماشاگران ردیف های بالاتر صحنه را بهتر ببینند. پایین پله ها، مخصوص
اعیان و اشراف بوده است. از آنجا که سکوهای ردیف های بالا مرتفع ترند.
تماشاگر را بر صحنه ی نمایش مسلط تر می کنند تا هنرنمایی بازیگران را بهتر
ببینند. اگر ادعا کنیم مطلوب بودن شرایط آکوستیکی در این بنا نیز به همین
امر وابسته است. چندان بی راه نگفته ایم. در میان این سکوهای سنگی نیز از
پایین به بالا راهروهایی برای عبور تماشاگران در نظر گرفته شده است. در
مقابل بخش مرکزی جایگاه تماشاگران به فاصله ی کمی از صحنه ی نمایش پایه ها
و پی عمارتی که در واقع نمای صحنه محسوب می شده، تقریباً محفوظ مانده که
هنوز هم پا بر جاست. این بخش عبارت است از ستون ها درگاه ها و کتیبه هایی
که بازیگر بر بام آن بازی می کرده اند و آن را لژ (Loge) می نامیدند.

در پشت آن هم ساختمان دو طبقه ای بنا شده بود که در نقشه ی اصلی تئاتر
موجود نبوده و احتمالاً از بناهایی است که بعد ها به آن افزوده شده است.

ساماندهی فضاهای تئاترهای یونانی در هماهنگی کامل با مصالح و تکنولوژی ساخت
رومی متحول شد و به صورتی زیبا و مقتدرانه در تئاتر ها و آمفی تئاتر های
رومی آشکار گردید. از آن جای که تئاترهای یونانی در دامنه ی تپه ها ساخته
می شدند. ساختمان های آزادی نبودند. رومیان توانستند مبتکرانه ردیف های
پلکانی قوس هایی از بتن را به عنوان تکیه گاه سکوهای تالار جانشین شیب تپه
کنند. از این رو تئاترهای آنان ساختمان های آزاد مستقلی بودند و می
توانستند در هر جایی حتی در هموارترین دشت ها ساخته شوند.

تئاترهای رومی معمولاً از دایره ای تشکیل می شدند که قطر آن بخش تماشاگران
را از ساختمان صحنه جدا می کرد. بخش ویژه ی نشستن تماشاگران را «کاوه
آ»(Cavea) می گفتند. و صحنه در آن سوی قطر دایره بنا می شد. کاوه آ معمولاً
دارای کوریدور (corridor) و میتوریا (Vomitaia) و نیز بخشی به نام ارکسترا
(ارخسترا)(Orchestra) در سطح زمین بود که برای نشستن اشخاص ویژه و مقامات
مهم به کار می رفت.

کاوه آ در واقع عبارت بود از چند ردیف پله ی نیم دایره که در میان راهروهای
عبور تماشاگران قرار می گرفت و میتوریا نیز عبارت بود از دو پلکان ورودی در
دو سمت راست و چپ صحنه. ساختمان صحنه ی اصلی با سه در ورودی ساخته می شد.
در بخش جلو، صحنه ی اصلی با سه در ورودی ساخته می شد و از نظر صحنه آرایی
نیز بر حسب مد آن روز از بنای ستون ها و مجسمه های مرمر و برنز نصب صحنه
های نقاشی شده و ساختن فواره های آب معطر در پشت ساختمان صحنه با دیوار
خارجی تزیین شده استفاده می کردند. به تدریج به آن درهایی افزودند و
ساختمان هایی دیگری نیز بر پا کردند. در این ساختمان ها اشیائی را انبار می
کردند که بازیگران از آنها بهره می بردند. رومیان برای نگهداری از تزئینات
و محافظت تماشاگران از عوامل نامناسب طبیعی، طاقی بر فراز صحنه زدند این
کار بدعتی شد که در نهایت تئاتر را به صورت مجموعه ای واحد در آورد.

صحنه ی تئاتر های رومی در حدود 150 سانتی متر نسبت به سطح زمین ارتفاع داشت
و زمینه ی پر و کار آمدی را به معرض تماشا می گذاشت. رومیان برای رسا بودن
صدای بازیگران در تمام فضای جایگاه تماشاگران به روش های جالبی دست یافته
بودند. چنان که مثلاً برای تقویت صداها یا آواز همسرایان در کف صحنه یا
دیوارهای آن کوزه های کار گذاشته بودند آن ها برای خنک کردن تالار نمایش از
جوی های آب سرد استفاده می کردند و گاه از این هم فراتر می رفتند و مخروطی
از آب و عصاره های معطر گیاهان را به وسیله ی لوله هایی تا بالاترین ردیف
جایگاه تماشاگران می رساندند و از آن جا به صورت غبار مه در فضا و بر سر
تماشاگران می پاشیدند. چشم انداز کلی صحنه ی تئاترهای رومی معمولاً دارای
سقف و دو ستون بلند و قطور در انتهای صحنه بود. که میان آن ها ستون دیگری
نیز قرار می گرفت تا سقف صحنه بود. که میان آن ها ستون دیگری نیز قرار می
گرفت تا سقف صحنه بر آن تکیه کند. دو طرف صحنه نیز دو راه ورود و خروج وجود
داشت. برای وصل کردن صحنه ی نمایش به ارکسترا نیز گاهی از پله هایی استفاده
می کردند که هنوز بقایای این پله ها را در تئاترهای رومی واقع در شمال
آفریقا می توان دید.

هر چند که رومیان سبک معماری و شکل ساختمان های خود را از یونانیان اقتباس
کرده بودند. ولی تفاوت هایی نیز میان آن ها هست. که مهمترین آن ها عبارتند
از یونانیان ساختمان تئاترهای خود را بر دامنه ی تپه ها می ساختند و از شیب
تپه برای ساختن پله ها استفاده می کردند. در حالی که رومیان ساختمان
تئاترهای خود را روی زمین مسطح بنا می کردند ارکسترا در تئاترهای یونانی به
شکل دایره ی کامل بود. در حالی که ارکسترای رومیان به نیم دایره تبدیل شد
راهروهای ورودی خروجی تئاترهای یونانیان که به صورت مایل متوجه مرکز
ارکسترا می شدند. در تئاتر رومیان به راهروهای پهن تر و مستقیم و هم سطح
ارکسترا تبدیل شدند. صحنه ی تئاترهای رومیان گسترده بود. چنان که امکانات
بسیاری به تماشا گذاشته می شد. صحنه ی تئاترهای رومیان دارای سقف بود. پرده
نیز بعدها به صحنه افزوده شد ولی تفاوت آن با صحنه ی تئاترهای یونانی در
این جا بود که پرده ی صحنه ی رومیان از بالا به پایین نمی افتاد بلکه در
داخل یک شیار در جلو و پایین صحنه جمع می شد و در انتهای نمایش بالا می
رفت. در تئاتر رومی سه در به پشت صحنه و دو در به طرفین صحنه باز می شد و
در نهایت تئاتر رومی دارای درگاه ها و ورودی هایی بود که تماشاگران می
توانستند برای استراحت و قدم زدن از آن ها استفاده کنند.

تئاتر مارکلوس (Marcellus) یکی از مهمترین تئاترهای روم باستان بود. هنوز
هم بعد از گذشت سالها بقایای این تئاترگویای عظمت اولیه ی آن است بنای این
تئاتر در دوره ی آؤگوستوس به پایان رسید. این تئاتر به صورت سه طبقه و با
استفاده از طرح های گوناگون معماری آن زمان ساخته شد. نمای خارجی آن به این
شرح است. طبقه اول دارای 42 ستون دوریک و 43 طاق قوسی شکل است. قطر هر ستون
در حدود 100 سانتی متر و بلدی آن 780 سانتی متر است. بین هر دو ستون یک طاق
زده شده که پهنای ورودی هر طاق 280 و درازای آن 680 سانتی متر است.

ارتفاع این طبقه جمعاً حدود 10 متر است. تعداد طبقه ی دوم به تعداد ستون های
طبقه ی اول است. ولی برای شکل ظاهر آن ها به جای سبک دوریک از سبک یونیک
سود جسته اند. بر این طبقه نیز به همان تعداد طاق زده شده است ولی ارتفاع
ستون ها 720 سانتی متر و قطر آن ها کمتر از قطر ستون های طبقه اول است.
بلندی هر طاق 600 سانتی متر و کل ارتفاه طبقه ی دوم 5/10 متر است طبقه سوم
تعداد ستون های این طبقه نیز به اندازه ی طبقه های اول و دوم است اما به
سبک کرنتی ساخته شده اند که با دو سبک دیگر تفاوت دارد . کل ارتفاع این
طبقه به 12 متر می رسد نمای داخلی این تئاتر از دو بخش تشکیل شده است بخش
اول به نام کاوه آ نیم دایره ی و مخصوص نشستن تماشاگران و بخش دوم ساختمان
صحنه و جایگاه نمایش نیز دایره ای و در میان این دو بخش واقع شده است.

بنای آمفی تئاتر محصول معماری رومی است رومیان توانستند شکل جدیدی از
معماری خلق کنند. اختراع آن ها یک بارقه ی ساده ی نبوغ بود. دو تئاتر را
پشت به پشت قرار دادند و دیوارها را حذف کردند. نتیجه ی میدان گاه بیضوی
گودی در وسط حلقه ی بیضوی سکوها بود. نه تئاتر بلکه آمفی تئاتر.

یکی از مهمترین آمفی تئاترهای روم، آمفی تئاتر کولوسئوم (Colosseum) بود.
بنای این ساختمان در زمان وسپاسیانوس (Veapasian) در سال 72 آغاز و در
دوران حکومت تیتوس (Titus) هبه سال 80 به پایان رسید. فرم معماری این بنا
یک بیضی بزرگ به ابعاد حدود 155 × 188 متر بود. که امکان گنجایش 50000 نفر
را فراهم می کرد که هر یک از آن ها با بلیتی با شماره ی ورودی مخصوص وارد
میدان می شدند. نمای بیرونی متشکل از بلوک های تراورتن بود که چهار طبقه
داشت و بلندی آن به حدود 47 متر می رسید. برای ساختن این تئاتر طبقات به
ترتیب از ستون های سبک توسکان (Tuscan) یونیک و کرنتی استفاده شده بود. و
بر فراز سومین طبقه نیز دیواری بلند قرار داشت که در آن ستون های به کار
رفته در نمای بنا کار برد نمادین داشته و هیچ کدام نقش ساختاری نداشتند